|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Pomnik "Cara oswobodziciela" |
tekst: Piotr Sławiński |
|
|
|
|
|
|
W Sandomierzu – jak napisał w swoich wspomnieniach ks. Józef
Pastuszka – Na Rynku po zachodniej stronie stał pomnik w
stylu gotyckim, o charakterze religijnym (krzyż) jako wyraz
wdzięczności chłopów polskich za uwolnienie z pańszczyzny
(postawiony przez władze rosyjskie)
[1].
Po stłumieniu powstania styczniowego, podczas którego Rząd
Narodowy ogłosił manifest w sprawie uwłaszczenia chłopów,
władze rosyjskie były zmuszone iść na ustępstwa i wydały
podobny akt.
Włościanie obciążeni zostali opłatami przewyższającymi
wartość nadanej im ziemi.
Szlachta pozbawiona swych dóbr otrzymała w zamian
bezwartościowe listy likwidacyjne.
Pomimo tego, uwłaszczenie dla chłopów było korzystniejsze w
Królestwie Polskim niż w innych częściach Rosji.
Sandomierski pomnik postawiono ze składek wymuszonych przez
naczelników
i komisarzy od okolicznych włościan w 1865 roku. Wzniesiono
go w kształcie wieży z krzyżem na górze,
o wysokości około 1,5 metra. Na cokole z czterech stron
umieszczono: – płaskorzeźbę przedstawiającą modlącego się na
kolanach kmiecia pod wizerunkiem Matki Boskiej
Częstochowskiej – Insygnia władzy carskiej: jabłko z carską
koroną i berło – herb państwowy (carski) – napis w języku
rosyjskim brzmiał*: "Jego Carskiej, Królewskiej Mości
Aleksandrowi II, Monarsze, Carowi Wszechrusi, Królowi
Polskiemu, Oswobodzicielowi Chłopów. Wdzięczni Włościanie
Sandomierskiego Powiatu na pamiątkę 19 lutego
(2 marca) 1864 roku" [2]. |
|
|
|
|
|
Wokół pomnika umieszczono żelazne ogrodzenie wsparte na
kamiennych słupkach.
Powstała we wrześniu 1912 roku w Sandomierzu Drużyna
Skautowa im. Gen. Michała Sokolnickiego postanowiła zakłócić
uroczystości obchodu 300-lecia panowania dynastii Romanowych
(6 marca 1913 roku). Skauci wydali odezwę nawołującą do
wstrzymania się od udziału
w uroczystościach jubileuszowych i do walki z caratem.
Rozważano wówczas projekt wysadzenia
w powietrze pomnika „Cara Oswobodziciela”, do czego nie
doszło [3]. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku „ruska
figura” – tak pogardliwie nazywano pomnik „Cara
Oswobodziciela” – była jednym z wielu obiektów na ziemiach
dawnej Kongresówki
o tym charakterze. Na terenie naszego województwa pomniki
takie znajdowały się m. in. w Ożarowie, Sandomierzu,
Staszowie i istniejący do dziś we Włostowie. W odrodzonej
Polsce jako pamiątki po zaborach, raziły swoją obecnością.
Niektóre z tych figur można było zaliczyć do dzieł sztuki i
dlatego nadawały się
do zmiany swego przeznaczenia, a nie tylko do usunięcia. Na
posiedzeniu Zarządu miejscowego Oddziału Polskiego
Towarzystwa Krajoznawczego 4 października 1919 roku
zgłoszono wniosek cyt. o zwrócenie się do Rady Miejskiej o
odstąpienie naszemu Oddziałowi pomnika Aleksandra II celem
przerobienia go na pomnik poległym za wolność
[4]. Na łamach czasopisma
„Ziemia Sandomierska” z 16 maja 1920 roku podano inne
propozycje poświęcenia „ruskiej figury” bądź wielkiemu
dobroczyńcy i budowniczemu Sandomierza, królowi chłopów
Kazimierzowi Wielkiemu, bądź pamiątce konstytucji 3 Maja,
która przejęła lud w opiekę prawną, bądź Kościuszce, bądź
powstańcom z roku 1863-go lub wszystkim walczącym o Wolność
Polski
[5].
Mimo tych projektów, w przeciwieństwie np. do Staszowa i
Radomia, gdzie podobne pomniki zostały poświęcone Tadeuszowi
Kościuszce, w Sandomierzu myśl ta nie przyjęła się. Dyskusje
na ten temat trwały długo. Zarząd Miasta jako gospodarz
terenu, na którym znajdował się pomnik, nie czuł się
kompetentny
do przemianowania figury. Uważał, że taka inicjatywa powinna
wyjść od chłopów spadkobierców uwłaszczonych, w imieniu
których wzniesiono ten dziękczynny i wiernopoddańczy pomnik.
Magistrat miasta Sandomierza postanowił usunąć emblematy
rosyjskie znajdujące się na tej figurze. Uczyniono to przed
majem 1920 roku. Dwugłowym carskim orłom odtrącono głowy, a
napis zasmarowano smołą.
Zarząd miasta postanowił zwrócić się do Ministerstwa Kultury
i Sztuki o zezwolenie na przeniesienie
tej figury w inne miejsce. Sprawa egzystencji pomnika i jego
przeznaczenia miała być rozpatrzona przez sfery kompetentne
i mające prawo rozporządzać nim
[6]. |
|
|
|
|
|
Trwało to do 1928 roku. Wówczas Rada Miejska uchwaliła
fundusz 50zł. Na rozebranie figury.
Ponieważ suma przeznaczona na ten cel była niewystarczająca,
Zarząd Oddziału PTK postanowił ostatni górny człon figury
ustawić na placu Oddziału przy ówczesnym Muzeum, a spód
wykorzystać
w celach budowlanych [7].
Ostatecznie do górnej części figury dołączono część cokołu z
płaskorzeźbą modlącego się na kolanach chłopa pod
wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej.
Figura ta została rozebrana po 4 kwietnia 1928 roku. Do dnia
dzisiejszego zachowały się dwa jej fragmenty posiadające
symbole chrześcijańskie. Były one wkopane w ziemię przy
budynku dawnego Muzeum, będącego własnością sandomierskiego
Oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego
przy ulicy Żeromskiego 10. W latach dziewięćdziesiątych XX
wieku zostały przeniesione i są obecnie eksponowane przy
furcie w ogrodzeniu Muzeum Diecezjalnego mieszczącym się w
Domu Długosza.
Kolejnymi pamiątkami po tej figurze są fotografie pomnika.
Do ciekawszych należą zdjęcia wykonane przez anonimowych
autorów przed I wojna światową.
Oddają one w pełni atmosferę starego Sandomierza z minionych
lat. |
|
|
|
|
|
|
przypisy: |
|
|
|
|
|
[1] J.
Pastuszka, Sandomierskie wspomnienia szkolne z lat
1908-1912, „Studia Historyczne”, R. 29 (1986), z. 4, s. 599.
* Tekst w tłumaczeniu autora.
[2]
Pamiatnaja Kniżka Radomskoj Guberni, Radom 1903, s. 106-107.
[3]
A. Banaczkowski, Wspomnienia z Sandomierza z lat 1906-1914,
w: Pamiętnik Koła Sandomierzan 1925-1935,
Warszawa 1935, s. 155-156.
[4]
Archiwa Państwowe w Sandomierzu (APS), Polskie Towarzystwo
Krajoznawcze (PTK) sygn. 1,
Protokoły posiedzenia zarządu PTK 1919-1926, s. 39.
[5]
Ruska figura, „Ziemia Sandomierska”, 16 maj 1920, nr 2, s.
1-2.
[6]
Odpowiedź na „Ruską figurę” z magistratu m. Sandomierza,
„Ziemia Sandomierska” 6 czerwca 1920, nr 3, s. 7.
[7]
APS, PTK sygn. 1, Protokoły Zarządu i Zebrań Wolnych
Oddziału Sandomierskiego PTK 1927-1931,s. 13-14. |
|
|
|
|
|
|