Najbardziej nieoficjalna strona o Sandomierzu

strona główna     

 
 

 

   
     
 
  Pomnik "Cara oswobodziciela"

tekst: Piotr Sławiński 

 
     
          W Sandomierzu – jak napisał w swoich wspomnieniach ks. Józef Pastuszka – Na Rynku po zachodniej stronie stał pomnik w stylu gotyckim, o charakterze religijnym (krzyż) jako wyraz wdzięczności chłopów polskich za uwolnienie z pańszczyzny (postawiony przez władze rosyjskie) [1].
Po stłumieniu powstania styczniowego, podczas którego Rząd Narodowy ogłosił manifest w sprawie uwłaszczenia chłopów, władze rosyjskie były zmuszone iść na ustępstwa i wydały podobny akt.
Włościanie obciążeni zostali opłatami przewyższającymi wartość nadanej im ziemi.
Szlachta pozbawiona swych dóbr otrzymała w zamian bezwartościowe listy likwidacyjne.
Pomimo tego, uwłaszczenie dla chłopów było korzystniejsze w Królestwie Polskim niż w innych częściach Rosji. Sandomierski pomnik postawiono ze składek wymuszonych przez naczelników
i komisarzy od okolicznych włościan w 1865 roku. Wzniesiono go w kształcie wieży z krzyżem na górze,
o wysokości około 1,5 metra. Na cokole z czterech stron umieszczono: – płaskorzeźbę przedstawiającą modlącego się na kolanach kmiecia pod wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej – Insygnia władzy carskiej: jabłko z carską koroną i berło – herb państwowy (carski) – napis w języku rosyjskim brzmiał*: "Jego Carskiej, Królewskiej Mości Aleksandrowi II, Monarsze, Carowi Wszechrusi, Królowi Polskiemu, Oswobodzicielowi Chłopów. Wdzięczni Włościanie Sandomierskiego Powiatu na pamiątkę 19 lutego
(2 marca) 1864 roku"
[2].
 
     
          Wokół pomnika umieszczono żelazne ogrodzenie wsparte na kamiennych słupkach.
Powstała we wrześniu 1912 roku w Sandomierzu Drużyna Skautowa im. Gen. Michała Sokolnickiego postanowiła zakłócić uroczystości obchodu 300-lecia panowania dynastii Romanowych
(6 marca 1913 roku). Skauci wydali odezwę nawołującą do wstrzymania się od udziału
w uroczystościach jubileuszowych i do walki z caratem. Rozważano wówczas projekt wysadzenia
w powietrze pomnika „Cara Oswobodziciela”, do czego nie doszło
[3].
 
     
 

 

   
 
   
   
 (fot. © cbr) 
 
 
       
     
          Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku „ruska figura” – tak pogardliwie nazywano pomnik „Cara Oswobodziciela” – była jednym z wielu obiektów na ziemiach dawnej Kongresówki
o tym charakterze. Na terenie naszego województwa pomniki takie znajdowały się m. in. w Ożarowie, Sandomierzu, Staszowie i istniejący do dziś we Włostowie. W odrodzonej Polsce jako pamiątki po zaborach, raziły swoją obecnością. Niektóre z tych figur można było zaliczyć do dzieł sztuki i dlatego nadawały się
do zmiany swego przeznaczenia, a nie tylko do usunięcia. Na posiedzeniu Zarządu miejscowego Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego 4 października 1919 roku zgłoszono wniosek cyt. o zwrócenie się do Rady Miejskiej o odstąpienie naszemu Oddziałowi pomnika Aleksandra II celem przerobienia go na pomnik poległym za wolność
[4]. Na łamach czasopisma „Ziemia Sandomierska” z 16 maja 1920 roku podano inne propozycje poświęcenia „ruskiej figury” bądź wielkiemu dobroczyńcy i budowniczemu Sandomierza, królowi chłopów Kazimierzowi Wielkiemu, bądź pamiątce konstytucji 3 Maja, która przejęła lud w opiekę prawną, bądź Kościuszce, bądź powstańcom z roku 1863-go lub wszystkim walczącym o Wolność Polski [5].
Mimo tych projektów, w przeciwieństwie np. do Staszowa i Radomia, gdzie podobne pomniki zostały poświęcone Tadeuszowi Kościuszce, w Sandomierzu myśl ta nie przyjęła się. Dyskusje na ten temat trwały długo. Zarząd Miasta jako gospodarz terenu, na którym znajdował się pomnik, nie czuł się kompetentny
do przemianowania figury. Uważał, że taka inicjatywa powinna wyjść od chłopów spadkobierców uwłaszczonych, w imieniu których wzniesiono ten dziękczynny i wiernopoddańczy pomnik. Magistrat miasta Sandomierza postanowił usunąć emblematy rosyjskie znajdujące się na tej figurze. Uczyniono to przed majem 1920 roku. Dwugłowym carskim orłom odtrącono głowy, a napis zasmarowano smołą.
Zarząd miasta postanowił zwrócić się do Ministerstwa Kultury i Sztuki o zezwolenie na przeniesienie
tej figury w inne miejsce. Sprawa egzystencji pomnika i jego przeznaczenia miała być rozpatrzona przez sfery kompetentne i mające prawo rozporządzać nim
[6].
 
     
          Trwało to do 1928 roku. Wówczas Rada Miejska uchwaliła fundusz 50zł. Na rozebranie figury.
Ponieważ suma przeznaczona na ten cel była niewystarczająca, Zarząd Oddziału PTK postanowił ostatni górny człon figury ustawić na placu Oddziału przy ówczesnym Muzeum, a spód wykorzystać
w celach budowlanych
[7]. Ostatecznie do górnej części figury dołączono część cokołu z płaskorzeźbą modlącego się na kolanach chłopa pod wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej.
Figura ta została rozebrana po 4 kwietnia 1928 roku. Do dnia dzisiejszego zachowały się dwa jej fragmenty posiadające symbole chrześcijańskie. Były one wkopane w ziemię przy budynku dawnego Muzeum, będącego własnością sandomierskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego
przy ulicy Żeromskiego 10. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku zostały przeniesione i są obecnie eksponowane przy furcie w ogrodzeniu Muzeum Diecezjalnego mieszczącym się w Domu Długosza.
Kolejnymi pamiątkami po tej figurze są fotografie pomnika.
Do ciekawszych należą zdjęcia wykonane przez anonimowych autorów przed I wojna światową.
Oddają one w pełni atmosferę starego Sandomierza z minionych lat.
 
     
  przypisy:  
     
  [1] J. Pastuszka, Sandomierskie wspomnienia szkolne z lat 1908-1912, „Studia Historyczne”, R. 29 (1986), z. 4, s. 599.
* Tekst w tłumaczeniu autora.
[2] Pamiatnaja Kniżka Radomskoj Guberni, Radom 1903, s. 106-107.
[3] A. Banaczkowski, Wspomnienia z Sandomierza z lat 1906-1914, w: Pamiętnik Koła Sandomierzan 1925-1935,
Warszawa 1935, s. 155-156.
[4] Archiwa Państwowe w Sandomierzu (APS), Polskie Towarzystwo Krajoznawcze (PTK) sygn. 1,
Protokoły posiedzenia zarządu PTK 1919-1926, s. 39.
[5] Ruska figura, „Ziemia Sandomierska”, 16 maj 1920, nr 2, s. 1-2.
[6] Odpowiedź na „Ruską figurę” z magistratu m. Sandomierza, „Ziemia Sandomierska” 6 czerwca 1920, nr 3, s. 7.
[7] APS, PTK sygn. 1, Protokoły Zarządu i Zebrań Wolnych Oddziału Sandomierskiego PTK 1927-1931,s. 13-14.
 
     
     www.sandomierz.net

copyright © 2000 - 2007 cbr